İPEK YOLU NEDİR ?

 

İpek Yolu, günümüzde Çin, Hian’dan (Chang’an-Xi’an)-ki aslında yolun başlangıç noktası Doğu Türkistan’dır- başlayarak Roma’ya kadar uzanan, yaklaşık 40.000 Km. uzunluğundaki kervan yolları ağıdır. Bu kervan yollarının ana hattı doğudan batıya doğru yol alırken, diğer yandan belirli merkezlerden kuzey ve güneye yönelmektedir. Özellikle merkezlerden tüm yönlere bir örümcek ağı gibi yayılan bu tarihin en uzun karayolu özelliğine sahip olan bu yollar zinciri, M.Ö. 3.000’lerden, 1800’lü yıllara kadar önemini korumuştur. Bu ticaret merkezli yol ağı doğu-batı, kuzey-güney etkileşiminde en büyük rolü oynamıştır.

Bu yollar; farklı medeniyetlerin, farklı kültürlerin, farklı siyasi organizasyonların, farklı dil ve dinlere sahip milletlerin, aynı zamanda üç farklı ırktan insanların yaşadığı coğrafyaları birbirine bağlamıştır. Söz konusu farklılıkları buluşturup, bunların tanışmaları ve kaynaşmalarında köprü rolü oynarken, zaman zamanda devletler arasındaki anlaşmazlıkların, mücadele ve savaşların en önemli sebebi olmuştur.

19. Yüzyılın ikinci yarısında Alman Coğrafyacı ve jeolog Ferdinand von Richthofen, Çin’i anlatan ve Çin’in batısını araştıran ilk bilim adamı oldu. Yaptığı incelemeleri ve gezilerini detaylı olarak aktardığı eserinde “İpek Yolu” terimini kullandı. O günden sonra İpek Yolu kavramı, Asya’nın Büyük İmparatorluğu ve Avrupa arasında bin yıldır süregelen ilişkilerden söz eden herkes tarafından kullanılmaya başladı. Oysaki bu yol, Türkistan ve Çin’de; “Büyük (Ulu) Kervan Yolu”, “Büyük Yol”, “At Yolu”, “Çay Yolu” veya “Yada (Yeşimtaşı) Yolu” olarak anılmaktaydı.

Yaklaşık iki bin beş yüzyıllık geçmişe sahip bu yolların ilk kez ne zaman kullanılmaya başladığı bilinmiyor. Ancak bu ticaretin, Orta Asya’nın, Çin ile değiş-tokuş ticareti ile başladığı kesin gibidir. Orta Asya halklarının Yada Taşı(Yeşim taşı), at, değerli taşlar,ve kürklerine karşılık, Çinliler’ den , ipek, çay, porselen ve saten aldıkları yerlerdir.

Bir gerçek var ki; Yada Yolu, İpek Yolu’ndan önce açılmış ve İpek Yolu’nun öncüsü olmuştur. Zaten Japon ve Uygur tarihçiler; Büyük Yol’u, Çin’e Yada Taşı (Yeşim Taşı) getirdiğinden dolayı çok eski zamanlardan bu yana , Çinliler tarafından bilindiğini ve aynı zamanda yada taşı ticaretinin, ipek ticaretinden daha eski olduğunu doğrulamaktadırlar.

Yada Yolu, Taklamakan Çölü’nü güneyinden dolaşarak geçmekteydi. Daha sonraları İpek Yolu’da bu güzergahı kullanmıştır. Sonraki zamanlarda bu yolun çok tehlikeli ve güvensiz olması nedeni ile Taklamakan Çölü’ nün kuzeyinden geçen yollar kullanılmıştır. Bu iki yolu ayıran en önemli özellik ise; İpek Yolu, Avrupa ve Asya arasında bir bağ kurarken, Yada Yolu, sadece Orta Asya ve Çin ‘i yakınlaştırmıştır. Bu nedenle bu iki yol aynı rotada olsada ayrı ayrı adlandırmak, düşünmek ve değerlendirmek gerekmektedir.

Bütün yollar biter, ancak Ulu İpek Yolu bitmez, çünkü insan ömrü bu yolu bitirmeye yeterli olmaz.

Dünyanın en değerli kumaşı sayılan ipek, tarihe, coğrafyaya ve yollara damgasını vurmuş, adını insanlık tarihine ve dünya coğrafyasına yazdırarak ölümsüzleşmiştir. Çin’den, Orta Asya’dan, Anadolu’ ya uzanan bu efsane yol Anadolu köprüsünden Roma’ya kadar uzanmıştır.

Çin, Xi’an (Chang’an)’dan başlayarak Orta Asya’yı , kuzey ve güney yolları aşarak İran’a inip, Hazar Denizi’nin güney ve kuzeyinden geçerek Anadolu’ya ulaşır. Balkanlar’dan Atina ve Tiran’a vararak  Adriyatik kıyılarına birleşen ve İran içlerinden geçerek güneyde Babil ve Bağdat’a, Sur ve Şam’a kadar ulaşan, dünya çevresinin dörtte birinden daha uzun bir tarihi özelliği bulunan Ulu İpek Yolu.

İpek Yolu; ünlü bilginleri doğudan batıya ve batıdan doğuya ulaştıran bilim yolu da olmuştur.  Binlerce yıl boyunca Asya ile Avrupa arasındaki her türlü siyasi, askeri, ticari ve kültürel ilişkilerde bir şah damarı olmuştur. Batıdan doğuya , Hindistan’a uzanmaya çalışan Makedonyalı Büyük İskender, Avrupa’ya uzanmak isteyen Pers İmparatoru Darius, dünyayı hükmetmek isteyen Moğol İmparatoru Cengiz Han ve onun varisi Amir Timur, hep bu ipek yollarını kullanmışlardır.

Hindistan kökenli Budizm ve Brahmanızm, Şamanlık, Zerdüştlük, Ortadoğu’da yeşeren Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyet gibi semavi dinler ve onlardan kaynaklanan çeşitli tarikatlar da bu yol ağından kitlelere yayılmışlardır. Çin, Hint ve Orta Doğu kaynaklı felsefeler  bu yol ağı üzerinden harmanlanmıştır. Ana karaların çeşitli tarımsal ve endüstri ürünlerini taşıyan kervanlar hep bu yollardan geçmişlerdi. Yüzyıllar boyunca milyonları aşan tüccar, gezgin, bilgin, sanatçı ve macera peşinde koşanlar da bu yollardan geçmişlerdi.

Ticaret inançları, inançlar ticareti etkisi altında bulundurmuştur. Bu tarihi gerçek bugünde böyledir.  Xi’an, Hami, Tibet, Dunhuang, Turfan, Kara Hoço, Semerkand, Hotan, Buhara, Belh, Merv, Horasan, Kaşgar, Harezm, Tebriz, Kudüs, Bağdat, Konya, Antakya başta olmak üzere tüm ipek yolu kentleri tarihte olduğu gibi günümüzde de özelliklerini korumaktadır.

 

İPEK YOLU’NUN ÖNCÜSÜ

YADA YOLU (YEŞİM TAŞI YOLU)

 

Çin’in batısındaki Yada Taşı Yolu (Yeşim Taşı Yolu), nispeten kısa olmasına rağmen, öncelikle Türkistan-Çin coğrafyasında daha sonrasında İpek Yolu’nda etkisi çok büyük oldu. Yada Taşı Yolu (Yeşim Taşı Yolu) başlangıcı Doğu Türkistan’da Hotan’dan başlardı. Önceleri güney rotasını izleyen bu yol güvenlik sorunları nedeniyle az kullanılır oldu ve ikinci olarak kuzey yolu kullanılmaya başlandı. Bu iki yol Hotan’da başlayarak Gansu’daki Yumen şehrinde sona ererdi. Yada Taşı Yolu günümüzden  6000 yıl öncesi şekillenmişti. Çin’in batısını merkezi ovalar, otlaklar, tarım arazileri ile ilişkilendi ve kültürel değişim, ticaret için bir araç olarak oluştu. Bunun Çin medeniyetinin gelişiminde büyük etkisi vardı.

Yada Taşı’na; Yakutca: sata, Altayca: sata, Kıpçakca: cay, Arapca: hacerü’l metar, Farsca: seng-i yade adı verilir. Kaşgarlı Mahmut, “yad” olarak ifade eder. Genel olarak halk bu taşa; yada taşı, cida taşı, çurtus, yağmur taşı ve kaş taşı denilmktedir. Kaşgar ve civarında ise bu taşın beyazına “Ak Kaş”, karasına da “Kara Kaş” demektedir. Bununla birlikte Uygur ve Japon tarihçilerin tespitlerine göre bu taş ve yol, “Kaş Teşi Yoli(Yada Taşı Yolu)” olarak  isimlendirilmiştir.